RADİ DİKİCİ

     Jüstinyen döneminde (527-565) Roma Hukuku’nun yeni baştan düzenlenmesini ve hatta günümüze sağlıklı bir şekilde intikalini sağlayan hukuk alimi ve devrin Adalet Bakanı Tribonian’ın doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. 475-500 yılları arasında   Pamphylia, yani Antalya havalisinde Side’de doğduğu tahmin edilmektedir. Bizim incelemelerimize göre, 5.yüzyılın sonlarında doğduğu genel kabul gören bir görüştür. Bunu teyit eden bilgiler de vardır. Çünkü Tribonian Constantinople gelip devlet hizmetine girdiği yıllar, aşağıda açıklayacağımız gibi,  520 yılı ve belki bir iki yıl sonrasıdır. Bu nedenle Tribonian’ın 490 yılı civarından doğmuş olması en akla yakın bir ihtimaldir.
   Onun zamanında imparatorlukta dört büyük hukuk okulu vardır. Bunlar İskenderiye, Kayseri (Caesarea), İstanbul (Constantinople) ve Beyrut (Berytus)’tur. Tribonian büyük bir ihtimalle dönemin çok ünlü hukuk okulu olan Beyrut’ta eğitim görür. Çok parlak bir öğrenci olduğu, hukuk konusunda stajını da Beyrut Valiliği’nin hukuk bürosunda yaptığı biliniyor.
   İstanbul’a yani Konstantinople’a geldiğinde aşağı yukarı 25 yaşları civarındadır. Çok kısa zamanda hukuk bilgisi sayesinde oldukça tanınan bir avukat haline gelir. O sırada Konstantinopled’a İmparator Jüstin (518-527) hüküm sürmektedir. Perde arkasında devleti yöneten ise imparatorun yeğeni Jüstinyen’dir. 524 yılında Konsül Jüstinyen ile Theodora’nın evlenmesi için  yapılması gereken kanun değişikliği tasarısını hazırlayan Tribonian’dır. Çünkü o dönemde asillerin, bir aktrist(Theodora dansözdü) veya aktrist’in kızı (Annesi pandomim sanatçısı idi) evlenmesi yasaktır.
    Dönemin kurallarına göre Tribonian’ın iki büyük kusuru vardır. Bunlardan ilki, İmparator Konstantin tarafından (306-337) 326 yılında bir emirname ile Hıristiyanlık ülkenin resmi dini haline gelmesine ve aradan da 200 geçmesine rağmen, doğduğu bölgede çok tanrıya inanç devam etmektedir. Yani Tribonian iddia edildiği gibi bir pagandır. Ancak son zamanlarda yapılan araştırmalar bu konuda da, yani Tribonian’ın pagan olup olmadığı konusunda soru işaretleri ortaya çıkarmıştır. Çünkü davalar sırasında herkesin İncil üzerine elini koyarak yemin etme şartını 531 yılında bizzat Tribonian koymuştur.
    Diğeri ise paraya olan aşırı düşkünlüğü idi. Hatta dönemin tarihçisi Procopius onun için, “Paraya o kadar düşkündü ki, kendi menfaati için adaleti daima satardı,” [1] demiştir.Bu ileride başına dertler açacaktır.
    İmparator Jüstinyen, imparator olmadan önce hazırlıklarına başladığı bir konuyu, daha imparatorluğunun altıncı ayında gündeme getirir. 13 Şubat 528 Pazar günü sabahı Tribonian’ı Büyük Saray’daki imparatorluk ofisinde kabul eder. Onunla beraber hukuk alanında isim yapmış toplam  10 bilim adamı da davet edilmiştir.  Bunlar arasında Konstantinople Üniversitesi’nin çok ünlü bilim adamı Theophilus da vardır.
   Zamanın kurallarına göre bilim adamları imparatorun huzuruna girdiklerinde yere kapanarak ayağlarını öpmek mecburiyetindedirler. Jüstinyen onlara seslenir. “Değerli alimler, lütfen kalkınız ve sizin için hazırlattığım koltuklara oturunuz. Çünkü görüşmemiz biraz uzun sürecek.” Yine kurallara göre patrik dışında hiç kimsenin imparatorun huzurunda oturma hakkı yoktur. Ta ki, imparator emredene kadar.
   Jüstinyen onlara yaklaşık bir saat kadar süren konuşması sırasında hukuk konusunda düşüncelerini anlatır. Daha sonra bir emirname uzatarak onları bir komisyon olarak görevlendirdiğini söyler ve sözlerini şöyle tamamlar, “Şimdi sizlerden, imparatorluğun kuruluşundan bu yana yürürlükte olan tüm kanunları gözden geçirmenizi, onları sistematize etmenizi ve geçerliliğini kaybetmiş olanları tasfiye etmenizi istiyorum.”
   Komisyon  ertesi günden itibaren yoğun bir şekilde çalışmaya başlar. Bütün hükümleri karşılatırır, birbirine zıt ve tekrar eden hükümleri ayıklar. Hükümleri mümkün olduğu kadar çağdaş ve uygulanabilir hale getirir. Bu çalışma inanılmaz bir şekilde 7 Nisan 529 Cumartesi günü sona erer. Aradan sadece 14 ay geçmiştir.
   O gün çalışma sonuçlarını gösteren tespitler imparatora arzedilir. İmparator bu gayretleri nedeniyle bilim adamlarını ödüllendirir. Böylece Roma Hukuku’da yapılan bu büyük düzenlemelerin tamamına “Jüstinyen Kodeksi”  denir.
    Bunun peşine Tribonian imparatorluğun yüksek hakimliğine (quaestership) atanır. O sırada yaklaşık 40 yaşına yakın olmalıdır. Bu görev ona yeni bir kapı açar. Rüşvet. Hiçbir işlemi rüşvet almaksızın sona erdirmez. Özellikle her iki haftada bir miras hukuku konusunda uygulamalarda değişiklik ve dolayısıyla işine göre yorum yaparak özellikle zenginlerden para sızdırır.
    O sırada imparatorluk ailesi bireyleri, bugünkü gibi bakanlık görevi yapan üst yöneticiler, imparatorluk  müşavirleri ve senatörlerin önemli kısmı bahçe içinde saray yavrusu özel konaklarda oturulardı. Bu konaklar, halkın oturduğu yerlerden ayrı ve özel olarak korunurdu. Konaklar bugün Fatih ve Çarşamba’nın olduğu bölgeyi kapsıyor ve Edirnekapı’ya kadar uzanıyordu. Tribonian’a imparator tarafından tahsis edilen konak da oradadır. Evlidir. Eşinin ismi bilinmemektedir. Bir oğlu vardır.
   Jüstinyen Kodeksivçalışmaları biter bitmez, çok geçmeden imparator Tribonianı’ı yanına çağırır.
“Tribonian,” dedi, “çok kısa bir süre içinde bitirdiğin bu çalışma için seni kutluyorum… Ancak yaptığınız çalışma çok önemli olmakla beraber yeterli değildir. Senden, yeni bir çalışma daha yapmanı istiyorum. Çünkü ilk çalışma bir tespitten ibaretti. Şimdi bütün ülkede uygulanabilir bir hukuk sistemi yaratmalıyız. Ayrıca bu hukuk sistemi, üniversitedeki eğitimin de temeli olmalıdır.”
“Majesteleri ilk yaptığımız çalışma oldukça kısa sürede bitti. İşin esasını orada tespit ettik. Ancak sizin istediklerinizi yapabilmek için birkaç komisyondan kurulu bir yapı oluşturmalı, her komisyonun yanına en az yirmi hukukçu vermeliyiz. Bu çok zor ve uzun soluklu bir çalışma olmak mecburiyetindedir. Bunu başarırız ama o kadar kısa süre içinde olması mümkün değil.”
“En çok bir hafta içinde bana hazırladığın organizasyon şemasını getir. Bunun için size sarayda özel bir bölüm hazırlatacağım. Her türlü bilgiye ulaşman için gerekli emirleri vereceğim. Ayrıca imparatorluk arşivini istediğin gibi kullanabilirsin.”
“Emredersiniz…” [2]
Tribonian bir hafta sonra imparatorun huzurundadır. Elinde komisyonlar ve komisyonlara katılacakların listesi vardır. Çalışma yeri olarak seçtiği bölüm, sarayın çok az kullanılan salonlarından biridir.
Sarayda hummalı bir faaliyet başlar. Bu sefer sadece tespit işlemleriyle yetinilmez. Kanunlarda yeni düzenlemeler yapılacaktır. Önce bütün bütün Roma Hukuku  tekrar gözden geçirilir. Kanunların ve yasal hüküm ifade eden bütün anlaşmaların genel çerçevesi çizilir.
Ancak 532 yılı geldiğinde çıkan olaylar bu çalışmayı önemli ölçüde aksatır. Daha doğrusu Tribonian’ın kellesini kaybetme ihtimali belirir. 13 Ocak 532 Salı günü Hipodrom’da başlayan olaylar bütün şehri sarar. Çıkan isyanda valilik binası, Ayasofya, Aya İrini ve Sampson Hastanesinin bir kısmı, Büyük Sarayın kuzey kanadı ve çıkan şiddetli rüzgar sonunda asileri oturdukları bugün Kumkapı’dan yaklaşık Yedikule’ye kadar uzanan bölgenin tamamı yanar. Asiler imparatordan önce, imparatorluğun dört önemli kişisini görevlerinden atmasını isterler. Eğer ellerine geçerse onları öldürecekleri şüphesizdir. Bunların başında rüşvet dedikoduları kulaktan kulağa yayılan Tribonian da vardır. İmparator istedikleri kişileri görevden aldığını açıklar. Ama asiler bununla yetinmezler. İmparatorun yerine başkasını geçirmeye kalkınca duruma İmparatoriçe Theodora müdahale eder. 19 Ocak 532 Pazartesi günü onun emri ile Hipodromda toplanan 30 bin kişi, hipodromun kapıları kapatılarak ordu tarafından kılıçtan geçirilir. Çünkü komutanlara emri verirken Theodora, “Öyle yapmalısınız ki, bir daha tarih boyunca hiç kimse meşru hükümdarına baş kaldırmaya cesaret edememeli,” der.
İsyan o gün sona erer. Bir ay sonra korkudan ne yapacağını bilmeyen ve yaklaşık 9 gün ölümle burun buruna gelen Tribonian görevine geri döner.   
Çalışmalara bırakılan yerden devam etmeye başlarlar.
 Roma İmparatorluğu’ndan kalma iki bin kadar kanun veya kanun niteliğindeki hükümler önce elli kitapta toplanır. Önce üç milyon maddeden artık hiçbir hükmü kalmayanlar çıkarılarak yüz elli bin maddeye indirilir. Sonra da bütün bunlar iki büyük kitapta toplanarak çalışma sonuçlandırılır.
Üç yıl süren çalışma sonunda, bunlardan Digest Mart 533de, İnstitutes ise aynı yılın Kasım ayında tamamlanır. Artık 800 yıllık Roma kanunları bir düzene sokulmuş ve uygulanabilir hale gelmiştir.  Böylece Codes Iuris Civilis-The Code of Civil Law veya Sivil Kanunların Yapısı ile Jüstinyen Codex’i tamamlanmış olur. Digest’te daha çok ayırımcılığın elimine edilmesi, kölelerin serbest bırakılması ve özellikle kadın hakları, Theodora’nın talebi üzerine yeni baştan düzenir. Önce Büyük Konstantin zamanında konan bazı yasaklar kaldırılır. Örneğin, kadınlara başında bir erkek olmaksızın ticaret yapma imkânı verilir. Boşanmış kadına çocuklarının vasisi olabilme ve en önemlisi ise kadınlara tek başına mal ve mülk sahibi edinme hakkı tanınır. Eşlerin boşanmaları için de kanunlara, kadınları koruyan bir liste eklenir. Bu listeye uyması kaydıyla erkeğin kadından boşanma isteği de kabul edilecektir. Aile hukukunda ölüm cezası hemen hemen kaldırılır. Bir erkek, eşinin sevgilisini üç defa şahitler huzurunda yazılı olarak ikaz ettikten sonra ancak öldürebilecektir. Eğer eşi, karısını başkasıyla ilişki sırasında yakalarsa, kadın iki yıl süreyle kadınlar manastırına kapatılacak ve kocası ancak onu iki yıl sonra affedebilecektir.
İnstitutes’de daha çok piskopos, başrahip, keşiş ve papazlar hakkında hükümler ve suçlar, kumar oynama cezaları v.b ve dini sapkınlıkla ilgili çeşitli hüküm ve cezalar yer alır. 
Çalışmalar bitince Tribonian imparatordan randevu ister. Jüstinyen zaten her ay çalışmaların sonuçlarını gelen raporlarla izlemektedir. Hemen Tribonian’ı kabul eder.
İçeri giren Tribonian’ın yanında bu çalışmada komisyon başkanlığı yapmış, üniversitenin en büyük âlimlerinden üç kişi vardır. İçeri girer girmez hepsi imparatorun ayaklarına kapanırlar.
“Lütfen kalkın,” dedi imparator. “Şimdi bana anlatın bakalım neler yaptınız?”
Sırayla her biri kendilerine bağlı komisyonların çalışmalarını anlatır ve en sonunda Tribonian durumu özetleyerek içeri girmeleri için yardımcılarını çağırır. İki görevli ellerinde güçlükle taşıdıkları birer kitapla içeri girerler ve Tribonian kitapları birer birer imparatorun önündek masaya koyar.
“Tribonian ve siz değerli âlimler,” diyerek söze başlar imparator, “tarihe damga vuracak kadar büyük ve önemli bir iş yaptınız. Hepinizi ayrı ayrı kutluyorum. Bunun için dördünüze de –yanında bulunan rulo halindeki kâğıtları dağıtarak– Kadıköy tarafında toprak bağışlıyorum.”
İmparator dördüne tek tek rulo halindeki belgeleri verdikten sonra konuşmasına devam eder.
“Şimdi sizden dileğim, bütün imparatorlukta tek hukuk sisteminin yürürlükte olması için bu kitapları çoğaltıp eyaletlere göndermeniz. Ayrıca üniversitelerde hukuk eğitiminin bu hususlara göre yapılması için bu kitapların özetini çıkararak onlara da ulaştırmanız. Tribonian, çalışmalarınız tamamlanınca bu husustaki emirnameyi hemen hazırla ve bana getir.”
Tribonian ve âlimler imparatoru selamlayarak huzurdan ayrılırlar.
Çalışmanın bittiği ve emirnamelerle yürürlüğe girdiği haftanın sonunda, Jüstinyen bunu kutlamak için, yenilenmiş olan 19 Masalı Yemek Salonu’nda büyük bir yemek verir. Yemeğe âlimler, hukukçular, üst düzey yöneticiler de davetlidir.
     Böylece Tribonian Roma Hukuku’nun temeline teşkil eden çalışmanın hazırlanmasında önemli rol oynar. Roma Hukuku’nun hükümleri daha sonraki 400 yıl boyunca çağın şartlarına göre değişikliklere uğrar ama temel yapı daima Jüstinyen döneminde yapılan düzenlemelerdir.
   Tribonian’ın  görevi ölene kadar deavm eder. Ölüm tarihi için 545 veya 547 tarihi kayıtlarda yer almaktadır. Ama kabul gören tarih 547’dir. Ölümünden sonra mirası oldukça geniş bir aileye sahip olan Tribonian’ın evlatları arasında taksim edilir. Ancak Jüstinyen’in emri ile mirasın dörtte birine devlet el koyar.
     Bugün, Amerikan Temsilciler Meclisi’nin kuzey duvarında dünya tarihinin önemli kanun yapıcıları olan örneğin; Solon, Jüstinyen, Napoleon ve Thomas Jefforson yanında Brenda Patnum (1890-1975) tarafından yapılan Tribonian’ın  kabartması da (yazımızın en başında görülen) yer almaktadır.
 
 
 
KAYNAKLAR:
 
1.     Barker, John W, Justinian and the Later Roman Empire, Wısconsin University, 1966
2.    Cesaretti, Paolo, Theodora-Empress of Byzantium,A Mark Magowan Book, 2004
3.    Dikici, Radi, Theodora, Remzi Kitabevi, 2009
4.    Dikici, Radi, Şu Bizim Bizans- Byzantium 330-1453, Remzi Kitapevi, 2005
5.    Evans, James Allan, The Empress of Theodora-Partner of Justinian,Texas University, 2002
6.    Rosen, William, Justinians Flea, Jonathan Cape Press, 2006   
 
 
 [1] William Rosen, Justinian Flea,Random House, s.121
[2] Radi Dikici, Theodora, remzi Kitapevi, s.200