TÜRKİYE'NİN 1944 SANAYİ PLANI ÜZERİNE (*)
İkinci Dünya Savaşının en şiddetli şekilde devam ettiği günlerde Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı, Türkiye'nin ilk sanayii planı hakkında raporu 8 Kasım 1944 tarihinde yayınlamıştır.(1)
Bu sanayi planındaki temel unsurlar soyledir:
SANAYİ PLANI HAKKINDAKİ RAPOR
Önsöz
Ekonomi Bakanlığının 6.11.1944 tarihli yazısı üzerine, memleketimizde
kurulması düşünülen makine sanayi plânı mevzuunda çalışmak üzere, Devlet
daire ve teşekküllerinin selâhiyetli temsilcilerinden bir araya gelen heyetimiz,
8.11.1944 tarihinde Ekonomi Bakanlığında toplanmıştır.
Sayın Ekonomi Bakanının açış demecinden sonra, Ekonomi Bakanlığınca
Sümerbank uzmanlarına hazırlatılan, Türkiye makine sanayi programının esasları
hakkında rapor başlıklı projenin okunmasına geçilmiştir.
Bu proje, ilk toplantılarda etraflıca görüşülmüş ve her mevzu üzerinde önemle durulmuştur. Bu görüşmeler sonunda, gerek projenin yazılışından, gerekse Ekonomi Bakanlığı temsilcilerinin ifadelerinden, bu projenin kesin bir mahiyeti olmayıp ancak yapılacak işer hakkında umumi bir fikir vermek maksadıyla hazırlandığı ve ilgili Devlet daire ve teşekküllerinin mütalaaları da alınarak, daha esaslı ve umumi bir plan projesinin hazırlanmasına esas teşkil ettiği anlaşılmıştır.
Bu görüşle incelenen proje, memleketimizin ihtiyaçlarını karşılayacak kudretli ve verimli bir makine sanayinin kurulmasına yeter görülmemiş ve gerek bu projeye gerekse diğer Devle daire ve teşekküllerinin yazılı olarak bildirilecekleri ihtiyaç ve mütaalalar da dayandırılarak, daha esaslı bir makine, madeni eşya ve malzeme sanayi planının yeniden hazırlanmasının uygun olacağı sonucunda varılmıştır.
Devlet daire ve teşekküllerinden yazılı olarak gelen , görüşmeler arasında bu daire ve teşekküllerin temsilcileri tarafından ileri sürülen görüş ve düşünceler , muhtelif daire ve teşekküllerin , kendilerini ilgilendiren mevzular üzerinde hazırlıklı olduklarını ortaya koymuş ve bu hal , mevzuun işlenmesini kolaylaştırmıştır.
Bu prensip anlaşmasından sonra yapılan toplantılarda, Devlet daire ve teşekküllerinin mütalaaları ayrı ayrı incelenerek , esas fikirler üzerinde , bazı değişikliklerle, mutabık kalınmış ve bu esaslar çerçevesinde bir makine , madeni eşya ve malzeme sanayi planı projesinin her Bakanlık selâhiyetli temsilcilerinden teşkil edilecek bir tâli komisyon tarafından yazılıp , heyetimiz umumi toplantısında getirilmesine , oybirliğiyle kabul edilmiştir.
Makine sanayimizin kurulmasını sağlayabilmek için bu sanayinin kullanacağı mamul ve yarı mamul ilk maddelere ihtiyaç bulunduğu ve bu maddeleri memleket içinde yapılmadıkça , böyle bir ileri teknik ve ihtisası ve iş ahengini gerektiren sanayin kurulamayacağını ve bu itibarla her şeyden önce , bu ilk maddeleri yapacak sanayin de, makine sanayi planı projesine alınması ve bundan başka makine sanayinin kuruluş ve işletilmesinde önemli rolleri olan personel tedariki , fabrikalarının kuruluş yer ve şartları , yatırılacak sermaye ve çalışmalarına lüzumlu enerji mevzularının da birlikte mütalâa edilmesi zaruri görülmüş ve tali komisyonca hazırlanacak projede , bu mevzularında işlenmesi uygun mütalâa olunmuştur.
GİRİŞ
Bugünkü beşer faaliyetlerinde , makinenin büyük bir rol almış olduğu ve asrımıza kendi damgasını basmış bulunduğu , bildiğimiz ve gördüğümüz bir gerçektir.
Son seneler , makinenin yalnız ekonomik ve sosyal alanlarda değil , hususiyle yurt müdafaasında en önde gelen , en tesirli ve verimli bir vasıta , bir silah olduğunu bir daha ortaya koymuştur.
Milletimizi siyasi ve medeni alanlarda gerileten ve yurdumuzu bayındırlaşmaktan alıkoyan uzun ihmal seneleri , kötü tesirlerini , makineleşmemiz noktasında da göstermiştir.
İleri memleketlerde , önceleri en basit vasıtalarla ve hatta el emeği ile yapılabilen işler , bugün makinelerle yapılmakta ve bunu türlü zaruretler zorlamaktadır.
Bu memleketlere siyasi ve ekonomik bağlarla bağlı bulunan memleketemizin aynı usül ve vasıtaları kullanması elzemdir.
Öyleki ; ister zirai ve sınai istihsalimizde , ister milli ekonomimizin diğer alanlarında makine kullanmadığımız taktirde , onlarla ileride boy ölçüşmek şöyle dursun , bugünkü durumumuzu bile korumak pek güç ve beklide imkansız olacaktır.
Bu düşüncelerledir ki , Cumhuriyet devrindeki sürekli çalışmalarımızın büyük ve verimli başarılarının verdiği cesaret ve içinde bulunduğumuz cihan savaşından öğrendiklerimize de dayanarak , özgür ve kudretli bir Devlet ve millet olarak yaşamak azim ve kararında olan milletimizin kendine yeter kudretli ve organlı bir sanayi sistemine ve başta geniş ve ileri bir makine , madeni eşya ve malzeme sanayine muhtaç bulunduğuna ve bunu kendi varlıklarımızla kurup yaşatabileceğimize inanarak , bu raporumuzdaki sınıf istihsai vasıta ve tesislerin kurulmasına uygun görülmüştür.
Memleketimizin makineleşmesi , zirai mahsullerimizin verimini ve değerini artırıp fiyatlarını düşürmek suretiyle , bunların gerek , iç ekonomimizde çoğaltılmasını gerekse , dünya dünya piyasasında sürümünü sağlayabileceği gibi , muhtaç olduğumuz türlü sanayi mamüllerini kendimiz yapıp kullanmakla da bunları dışarıdan getirmek zorundan kurtulup endüstriyel özgürlüğümüze kavuşarak , harice akan milli servetimizi elimizde tutmak ve yurt içindeki ekonomik faaliyetlerimize yatırmak imkanını bulacağız.
Ancak bu suretlerdir ki , maden kömürü ,demir , bakır, boksit ve krom gibi yer altı servetlerimizi çıkarıp değerlendirerek ihtiyacımızı aşan miktarlarını harice satmak ve bunlardan yapılan mamüllerin memlekete girmelerini önleyerek ilk madde ile son mamül arasındaki değer farkını milli ekonomimizin damarlarına akıtmak kabil olacaktır.
Bu yola gidilmediği takdirde ise , kurduğumuz ve kuracağımız sanayi gereği gibi çalıştırmak ve hususiyle demir , bakır ve kömür gibi maden işletmelerimizi geliştirmek , bunların mamüllerini değiştirmekte büyük güçlükle karşılaştığımız türlü sanayi dallarının yanında , her makine ve cihazını parça ve malzemesini kendimiz yaparak , yeni yeni sanayi kolları kurup çalıştırmak milli amaçlarımızın en önemlisidir.
Bu güne kadar makine ve cihazlarını yabancı memleketlerden getirip kurdurduğumuz ve yaşadığımız savaş senelerinde değil yenilerini kurmak , hatta kırılan ve bozulan parçaları yapıp değiştirmekte büyük güçlüklerle karşılaştığımız türlü sanayi dallarının yanında , her makine ve cihazını parça ve malzemesini kendimiz yaparak , yeni yeni sanayi koları kurup çalıştırmak , milli amaçlarımızın en önemlisidir
Memlekette yerleşecek makine sanayii , “zamanla yeni yeni dallar doğurarak, büyük halk kitlelerinin geçimini sağlayacağı gibi , aydın mühendis, teknisyen , usta ve işçilere ihtiyaç gösterdiğinden , bunların , ihtiyaca ayak uydurularak yetişmelerini kamçılayarak , bu toplu kitlelerin eğitim ve öğretimini kolaylaştıracak ve böylece makine sanayi , milletimizin sosyal ve kültür durumunu yükseltmeye yardım edecektir.
Makine sanayimizi kurmakla, memleketimizin ekonomik ve endüstriyel faaliyetlerinde kullanılan türlü vasıtaları yapmak imkanı elde edildikten başka ,böylece kurulan bu ana sanayimizin yardımı ile , planlaştırılan diğer sanayi kollarını kurmak imkanı da sağlanmış olacaktır.
Kendi ilk maddelerimizi kendi vasıta ve tesislerimizde, kendi el emeğimizle işleyip , şekillendirip değerlendirerek , kendi ihtiyaçlarımızı karşılar hale gelmemiz , milli ve ekonomik istiklalimizin temel taşıdır.
Bu gelişmenin sonucu yabancı memleketlere endüstri mamülleri satmak dâhil olabilir.
Geniş topraklarımızda yaşayan nüfusumuzun azlığı, seyrekliği ve nüfus başına düşen istihsal ve istihlak rakamlarının düşüklüğü, ancak her biri bin kol terine geçen yeni makinelerimizin verimini, yüksek kültür seviyeli nüfusumuzun ve dolayısıyla nisbi istihsal ve istihlakimizin artmasıyla giderilecek ve makine sanayimizin kurulmasından sonra nüfusumuzun ekonomik değer ve verimi , bugünkünün birkaç mislini bulup aşacaktır.
Kısaca : Dünyanın bu günkü gidişi , ancak makineleşmiş ekonomik ve endüstriyel alanlarda ileri ve özgür milletlerin , milletler arası münasebetlerde söz ve oy sahibi olabileceklerini göstermiş bulunduğundan yukarıdan beri aydınlatılmaya çalışılan düşüncelerle, kurulması uygun gösterilen makine , madeni eşya ve malzeme sanayinin vakit geçirilmeden ve karşılanacak teknik ve mali güçlüklere, değerinden aşırı önem verip tereddütlere kapılmadan kurulmasını memleketimizin teknik , endüstri ve idare işlerinde , senelerden beri çalışarak memleket ve milletimizin ana davalarıyla yakından ilgilenen , ihtiyaçlarını yakından duymak durumunda olan heyetimiz ve heyetimizin her ferdi faydalı ve zaruri bulmakta ve görüşlerini güven ve inançla arz ederken , bunların gerçekleşmesini candan dilemektedir.
KURULMASI UYGUN GÖRÜLEN FABRİKA TESİSLERİ
Kurulmaya uygun görülen fabrika tesisleri şunlardır :
· Karabük demir ağır sanayinin genişletilmesi ve tamamlanması
· Özel çelik fabrikaları
· Bakır, alüminyum ve alaşımları ve kablo fabrikaları kombinesi
· Umumi makine fabrikaları
· Takım, avadanlık, dişli ve bilyalı yatak fabrikaları kombinesi
· Tarım makine ve aletleri fabrikası
· Demiryolu kombinesi
· Ticaret tersaneleri
· Cıvata ve perçin fabrikaları
· Madeni eşya ve malzeme fabrikaları kombinesi
· Motor ve motorlu kara nakil vasıtaları fabrikaları kombinesi
· Elektrik kombineleri
· Optik ve ince mekanik alet ve cihazları fabrikaları kombinesi
· Harp sanayi fabrikaları
· Elektrik santraları.
Bu fabrikaların kurulmalarını gerektiren sebepler, fabrikalarda yapılacak mamüllerin cinsleri ve gerekli tesisler, fabrikaların senelik istihsal kapasiteleri, enerji ve personel ihtiyaçların ile kurulup işletilmeleri için lüzumlu sermaye miktarları , nerelerde ve kimler tarafından kurulacakları , her mevzu için kendi bahsinde ayrı ayrı gösterilmiştir.
Konular ve İlgili Bakanlıklar Yatırılacak Sermaye Lira
A ) Milli Savunma Bakanlığına kurulacaklar Harp sanayi Fabrikaları [A] 129.500.000
B ) Bayındırlık Bakanlığına kurulacaklar:
Elektrik santraları 58.000.000
C )Ekonomi Bakanlığına kurulacaklar:
1 – Demir ağır sanayinin genişletilmesi ve
Tamamlanması [B] 165.000.000
2 – Özel çelik fabrikası 82.500.000
3 – Bakır, Alimünyum ve alaşımları ve
Kablo fabrikalarının kombinesi 40.000.000
4 – Umumi makine fabrikası 40.000.000
5 – Takım , avadanlık , dişli ve bilyalı yatak
Fabrikaları kombinesi 15.000.000
6 – Cıvata ve perçin fabrikası 5.000.000
7 – Madeni eşya ve malzeme fabrikaları kombinesi 17.500.000
8 – Motor ve morlu kara nakil vasıtaları
fabrikaları kombinesi 35.000.000
9 – Elektrik kombinesi 15.000.000
10 – Optik ve ince mekanik alet ve cihaz fabrikaları
kombinesi 8.000.000
___________
373.000.000
D ) Tarım Bakanlığınca Kurulacaklar
Tarım makine ve aletleri fabrikası 23.500.000
E ) Ulaştırma Bakanlığına Kurulacaklar
1 – Demiryolu kombinesi [B] 50.000.000
2 - Ticaret tersaneleri [B] 43.500.000
____________
93.500.000
F ) Toplamlar
1 –Milli Savunma Bakanlığı konuları 129.500.000
2 – Bayındırlık 58.000.000
3 – Ekonomi 373.000.000
4 – Tarım 23.500.000
5 – Ulaştırma 93.500.000
____________
677.500.000 (2)
[A] – Harp sanayi fabrikaları için verilen bu rakamlarda sıhhi ve sosyal tesisler bedelleri ile işletme sermayeleri dahil değildir.
[B] – Bu rakamlarda işletme sermayesi dahil değildir.
(*) KİTABIN TAMAMINA BU LİNKTEN ULAŞABİLİRİSİNİZ.
(1) Ekonomi Bakanlığı, Sanayii Tetkik Heyeti Başkanlığı, Memleketimizde Kurulması Düşünülen Makine Madeni Eşya ve Malzeme Sanayii Planı Hakkında Rapor 1944 – Ankara
(2) 1946 yılından önceki döviz kuru 1$ = 126 Kuruş. (C.Ü)